Henryk Sienkiewicz: Potop
tom III, rozdział XXX
Wodokty zmieniły się jakoby w obóz. Przez cały dzień rżnięto z rozkazu miecznika barany i woły, wykopywano z ziemi beczki miodu i piwa. Wieczorem zasiedli wszyscy do uczty, starsi i znamienitsi w komnatach, młodsi w czeladnej, prostactwo również weseliło się przy ogniskach na podwórzu.
Przy głównym stole krążyły kielichy na cześć dwóch par szczęśliwych, gdy zaś ochota doszła do najwyższego stopnia, pan Zagłoba wzniósł jeszcze toast następujący:
— Do cię zwracam się, cny panie Andrzeju, i do cię, stary druhu, panie Michale! Nie dość było piersi nadstawiać, krew rozlewać, nieprzyjaciół wycinać! Nie skończony trud wasz, bo gdy siła ludzi czasu tej okrutnej wojny poległo, musicie teraz nowych obywatelów, nowych obrońców tej miłej Rzeczypospolitej przysporzyć, do czego, tuszę, nie zbraknie wam męstwa ni ochoty! Mości panowie! na cześć onych przyszłych pokoleń! Niechże im Bóg błogosławi i pozwoli ustrzec tej spuścizny, którą im odrestaurowaną naszym trudem, naszym potem i naszą krwią zostawujem. Niech, gdy ciężkie czasy nadejdą, wspomną na nas i nie desperują nigdy, bacząc na to, że nie masz takowych terminów, z których by się viribus unitis przy boskich auxiliach podnieść nie można.
*
Pan Andrzej niedługo po ślubie na nową wojnę ruszył, która od wschodniej ściany wybuchła. Lecz piorunujące zwycięstwo Czarnieckiego i Sapiehy nad Chowańskim i Dołgorukim, a hetmanów koronnych nad Szeremetem ukończyły ją wkrótce. Wówczas wrócił Kmicic świeżą chwałą okryty i na stałe w Wodoktach osiadł. Chorąstwo orszańskie wziął po nim stryjeczny jego, Jakub, który później do nieszczęsnej konfederacji wojskowej należał, pan Andrzej zaś, duszą i sercem stojąc przy królu, starostwem upickim nagrodzon, żył długo w przykładnej zgodzie i miłości z Laudą, powszechnym szacunkiem otoczony. Niechętni (bo któż ich nie ma) mówili wprawdzie, że żony we wszystkim zbytnio słucha, ale on się tego nie wstydził, owszem, sam przyznawał, że w każdej ważniejszej sprawie zawsze rady jej zasięga.
Potop jako idylliczna opowieść o okrucieństwie historii…
WSTĘP: Doniosłe znaczenie twórczości Henryka Sienkiewicza w historii literatury i kultury polskiej.
Autor Trylogii – autorytet dla społeczeństwa polskiego, nie tylko w XIX stuleciu, pierwszy polski zdobywca literackiej Nagrody Nobla, pisarz niezwykle popularny w naszym kraju i na świecie, bardzo poczytny autor i gwiazda salonów, znany, podziwiany w środowisku artystycznej socjety, uznawany za krzewiciela polskości, spadkobiercę romantyków – w sensie symbolicznym, twórca umacniający narodowego ducha w okresie zaborów, walki o wolność i niepodległość, wojny i okupacji.
ROZWINIĘCIE: Interpretacja różnych wymiarów dzieła Sienkiewicza: literackiego, kulturowego, patriotycznego; wskazanie źródeł, inspiracji, kontekstów ważnych w analizie dzieła.
Potop jako tekst o polskości, literackie świadectwo wzniosłej, pełnej chwały i bohaterstwa historii walki, oporu przeciwko wrogom, agresorom, najeźdźcom – postromantycza (wzorowana na tradycji romantyzmu) kreacja idealnego obrazu Polski i Polaków, zarazem zmodyfikowana, poddana reinterpretacji: oparta nie na martyrologii (obraz Mickiewiczowski), lecz na rycerskim i sarmackim kodeksie wartości, takich jak honor, patriotyzm, wierność królowi, religijność, lojalność wobec współtowarzyszy. Stworzenie postaci parenetycznych, uosabiających polskie cechy narodowe, przede wszystkim oddanie ojczyźnie, waleczność, duchowy heroizm, walory bohaterów takich jak Wołodyjowski, Podbipięta, Kmicic – po wewnętrznej przemianie (postać wzorowana na kreacji Jacka Soplicy z Pana Tadeusza); bohaterowie zbiorowej wyobraźni, kształtujący polską mentalność w XIX i XX wieku. Powieści Sienkiewicza umacniające poczucie narodowej solidarności, wspólnoty, jedności (np. dzięki przedstawieniom w Potopie walki szlachty i chłopów zjednoczonych dla dobra ojczyzny), związek z tradycją i historią, postawy patriotyczne, więź z wielkimi przodkami, dumę narodową.
Historia Polski jako mit, któremu trzeba sprostać, który należy kontynuować, upodabniać się do narodowych bohaterów; Potop zakończony wielkim wezwaniem Zagłoby do współtowarzyszy i autora do swoich czytelników, aby służyć ojczyźnie zarówno w czasie wojny, jak i pokoju, aby ponosić ofiary na rzecz dobra wspólnego, piersi nadstawiać, krew rozlewać, nieprzyjaciół wycinać, aby zachować heroiczne dziedzictwo przeszłości: odwagę i nadzieję, łączyć pomyślność ojczyzny z Bożą opieką, krzewić cnotę jedności:
nie masz takowych terminów, z których by się viribus unitis przy boskich auxiliach podnieść nie można.
Historia Polski jako baśń, pełna grozy, niesamowitości, zawsze ze szczęśliwym zakończeniem, zawierającym moralne przesłanie: szlachetni bohaterowie, patrioci poświęcający swoje szczęście dla dobra ojczyzny, zostają ostatecznie nagrodzeni. Kmicic jako kreacja narodowego herosa, obdarzonego za swoje poświęcenie i cierpienia dla ojczyzny dobrami materialnymi, cieszącego się splendorem, autorytetem i szczęściem osobistym:
pan Andrzej zaś, duszą i sercem stojąc przy królu, starostwem upickim nagrodzon, żył długo w przykładnej zgodzie i miłości z Laudą, powszechnym szacunkiem otoczony. Niechętni (bo któż ich nie ma) mówili wprawdzie, że żony we wszystkim zbytnio słucha, ale on się tego nie wstydził, owszem, sam przyznawał, że w każdej ważniejszej sprawie zawsze rady jej zasięga.
Historia Polski jako fabuła romansowa, wzorowana na opowieściach „płaszcza i szpady”, tradycji romantycznych powieści, m.in. literatury francuskiej, dzieł Alekandra Dumasa. Przesłanie „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”, nierzadko sensacyjna narracja, z niespodziewanymi zwrotami akcji, perypetiami, niebezpieczeństwami, jednocząca bohaterów, propagująca idee przyjaźni łączącej ludzi o podobnych wartościach moralnych, kierujących się patriotyzmem jako ideą najważniejszą, duchowym priorytetem.
Epopeiczny wymiar Potopu i innych części Trylogii – przedstawienie kluczowych, istotnych wydarzeń w historii narodu i w życiu jednostek, zobrazowanie specyfiki rodzimej kultury, obyczajowości, sarmackiej mentalności – np. celebrowania uroczystości takich jak wesela i pogrzeby, publicznie manifestowanej religijności; konsolacyjne (kojące, wzmacniające), katartyczne (oczyszczające) przesłanie Trylogii napisanej dla współczesnych i potomnych.
Język powieści. Stylizacje, np. słownictwo gwarowe (język chłopski), zindywidualizowanie mowy postaci, zwłaszcza Zagłoby – gawędziarza, „duszy towarzystwa”, być może niekiedy „głosu” (porte parole) autora. Archaizmy, latynizmy, makaronizmy – leksyka (słowa) zaczerpnięte z języka łacińskiego, a także języków nowożytnych, zobrazowanie mowy polskiej szlachty, arystokracji, dworu, samego króla – przez to ukazanie relacji społecznych, atmosfery towarzyskiej, sposobu komunikowania się „dawnych Polaków”, autentyzm przekazu, hołd złożony przodkom.
Rozwinięte, wielokrotnie złożone zdania, typowa dla sarmackiego języka inwersja składniowa, manieryczność, emocjonalność – częste wykrzyknienia, apostrofy do Boga, używanie słownictwa religijnego, politycznego, patriotycznego. Liczne złote myśli – sentencje, powiedzenia postaci zadomowione nie tylko w języku literackim, powszechnie znane, np.: kończ waść, wstydu oszczędź; ran twoich niegodnam całować; kpisz waść czy o drogę pytasz. Rozbudowane partie narracyjne (opisowe). Język jako świadectwo sarmackiej duchowości, mentalnych postaw, sposobu postrzegania świata – Sienkiewiczowska troska w przedstawieniu polskiej tożsamości, tradycji, obyczajowości zakorzenionej w kulturze szlacheckiej.
ZAKOŃCZENIE: Uniwersalne wartości, ranga Potopu nie tylko jako powieści ku pokrzepieniu serc.
Sienkiewicz jako duchowy patron Polaków pod zaborami, walczących o wolność w XIX i XX wieku, autor ukazujący bogactwo rodzimej kultury i wielkość narodowej historii; Trylogia jako wykładnia patriotyzmu, bohaterowie Sienkiewicza to wzory osobowe zwłaszcza dla młodych czytelników: powstańców, żołnierzy, konspiratorów, np. z Armii Krajowej – pseudonimy bohaterów od imion i nazwisk literackich postaci.
Urzekający styl, humor, wartka akcja, zróżnicowana galeria postaci, zajmujące intrygi to atuty dzieła Henryka Sienkiewicza dla kolejnych pokoleń czytelników, żyjących we współczesnym świecie, nieznających z autopsji (własnego doświadczenia) takich problemów jak brak politycznej wolności, zniewolenie narodu, dylematy po czyjej stronie się opowiedzieć. Popularność filmowych ekranizacji Trylogii – dowód na atrakcyjność fabuły i ponadczasowe, aktualne przesłanie: należy żyć w poszanowaniu tradycji, historii, pozostając wiernym wartościom moralnym.
Konteksty historycznoliterackie: ranga twórczości Henryka Sienkiewicza dla polskiej kultury, tożsamości narodowej, porównywalna do wartości dziedzictwa romantycznych wieszczów – Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego oraz Norwida, a także do znaczącego wpływu powieści Josepha Conrada na kolejne pokolenia czytelników.
Literatura bez tajemnic 